Казахською мовою оповідання видатного українського письменника Степана Васильченка «Осінній ескіз» переклала Гюльнар Муканова – кандидат історичних наук, доцент Казахського національного університету імені аль-Фарабі, м. Алмати. Організатор перекладу – Сергій Дзюба.
Степан Васильченко (Україна)
КҮЗГІ ЭСКИЗ
Постіль біла, стіна німа, —
І сон не береться:
Чорні очі, біле личко
На думці снується.
Украин халық өлені.
Оянып, мен ақырын тұрдым да төсекте отырмын, ұйықтамағандай. Терезенің сыртында күзгі түн — желді және жарық. Аспанда төменде алтын орақ секілді, кеш ай ілулі, ай жап-жарық, жаңадан соғылғандай. Оған бұлттар соқтығып, балықтардай шапшаң және тез қимылдайды. Олар бір жаққа жүгіреді табын-табын боп, жерге құйрықты көлеңкелерің тастап. Астында ағаш көрінеді — сезімтал, жыламсыраған, шулы: бір жерде жел гүжілдесе — ол да дірілдеп, мінеки жылай да бастады тірі жандай. Жел басылды — ол да үндемей қалады, көзі легіп қалады, ал оның бұтақтарының арасында белгісіз біреу қурап қалған жапырақтарды қолдарымен сыдырып алып жүргендей көрінеді.
Маған бірдеме елестеді.
Мен түс көрдім — алғашқы менің еркеліктерімнің, дос қызым келді, маған сөз айтты, — содан бүкіл байырғы ұшырылған, ұмытылған, кезінде оларды ойлап көп мұнайған қуаныштарым қайта ішімде дірілдегені сонша, мен оянып та кеттім.
Тыныш отырмын, езуімді тартып, көздерім қараңғыны кешіп жүр. Бақсам — олардың тереңінде ыстық мұң оянуда.
Қой, ұйқыны доғару керек.
Қонақтар үйге кеш келіп тұр, түн ортасында мейрам бастады, сондықтан мен ұйықтай алмаспын. Естеліктерімді жайып, іліп қояйын, қалындықтай өз жасауымды жайып қойып, айдың көзінше оларды тарқатып, қарап отырайын ең соңғы жұлдыз сөнгенше.
***
Өз-өзімді көремін – ол кезде қолымда ескі тозған әліппе, қуаныш-үміттерім кеудемде толы жүретінмін.
Ағаштардың арасында бақшада — ағаштан салынған кішкентай қора-амбар тұр. Әкесінің малақайының астынан сығалап қарап тұрғандай, сабаннан жасалған үлкен шатырдың астынан қарап тұр ол.
Амбардың ішінде — кішігірім үстел, керует, мектеп оқулықтары үйюлі тұр.
Мен төсек үстінде жатырмын, бірақ оқығаннан гөрі көбірек ойға батамын. Емтиханға аз уақыт қалғаннан соң мен бүкіл осы кітаптарды білгендеймін, бірақ олардан алыстап кету маған қорқынышты болды, олар менен қашып кететіндей. Және олар көз алдымда жатқанда ғана мен қиялға тезірек кететінмін: өйткені тек осы кітаптардан басқа ештеңеден емес, мен көпірлер салатынмын, олар арқылы әкемнің мұжық үйінен басқа елге кету әрекетін іздеп жүргенмін, сол елде қозылар да алтынға оралып жүргендей. Бір-бірлеп кітаптарды ашып өзімнің жәдігерлерімді түгендейтінмін сараң адамша, барлығы орында ма деп, бірдемемді ұмытып кеткен жоқпын ба дегендей.
Содан кейін — кітапты кеудеме салып, көзімді жұмып самғаймын-ау сондай жоғары бұлттар арасына, басым да айналып кетеді. Амбарда қараңғы, бақшада — үн жоқ, ұшқындай ұшып жүресің, бұл күнәға толық жерді артқа тастап: бүкіл әлемде еш жолдарда ешқандай қабырға, кедергі жоқ секілді.
Бір кезде ойланып қаласың: осы Аргентинаның ең ірі қаласы қай қала? -Тоқтап қаласың, шошып, көздеріңмен жапалақтай соғып-соғып: анау емес пе?.. Ох, жоқ, ол емес сияқты… — бұлттардан лезде ұшып жерге қонасың да, кітаптарды лақтырып, парақтарын жұлып жүргенде, жүрегін жылдамдырақ соққылай бастайды.
Таптым – деміңді де соншама оңай жұтасың, — Тәңір жалғасың!
Сәл демаласың да жүрекке жақынырақ тығып, әбден тозған, сиямен талай бұлғанған тұмарыңды — одан сайын жігерленіп, одан да биік көтерілесің.
Осындай уақытта амбар сыртындағы жабайы шөп қимылдайтын, есігіме тістелген алма, күнбағыстың сынығы мен қарбыздың қабығы кеп соғылатын.
Лезде қолыма кітабымды алып, қас-қабағымды тыйып аламын.
Екі қолын кеудесіне бүктеп, есік алдында көршім, менің ескі досым Мотря тұр.
Қадалып қарап тұр, үн қатпайды.
Жүзі қатал, көздері мұңлы, бірақ өзі юла сияқты иіріліп қимылдайды, шапшан. Қара шашты, қара торы, қоңыз сияқты, бірақ дауыстамайды.
Білем ғой, жәй емес келгені – қазір ғана есік алдында шулап, түрлі әрекет жасайды, мені төсектен сүйреп тұрғызу үшін.
Мен бірақ та қозғалмаймын, соңына дейін шыдап отырмын.
— Мүмкін саған осында құс төсек әкелу керек?.. Естисің бе, қожайын?
Үнсізбін, қабырғаға айтқандай ол.
Қарап тұр, тесіліп қарайды.
Содан соң, жан — жағына қарап, жылдам көбелектей амбарға ұшып қіреді.
Жүзі күлкісіз, көздерін ұрыдай жүгіртеді әр жаққа. Көзін сәл ғана қысып қойып:
— Кел, сүйісейік! – дейді жылдам, түсініксіз.
Байқасам, бүкіл менің білгірлігім жүзімнен ескі қабықтай сыпырылып түсе бастайды. Үндемеймін, кітаптын бетін ақтара, қасымды көтеріп қойып, тағы да басымды қітапқа иемін, сонда бір сөзді де көріп тұрған жоқпын.
Мотря сәл ғана иығымнан қозғайды.
— Естимісің, дудар бас, бол енді? — қасымен ымдап біреудің бақшасына алмұрт ұрлауға барайык, деп үгіттеп тұрғандай.
Мен күлкімді тыйып, өтірік қыңқылдап, дауысымды шығара айғайлай бастаймын, бақшада естілсін деп.
— Алла тағаланың жазығы не?..
Мотряны желмен әкеткендей ол амбардан зытады.
Табалдырықта лезде бері қарайды да, үндемей бетін тыржыйтып алады да — мен соқыр екенмін, қисык, зұлым құбыжық, суға малынған тауық, т.с.с. бәрін айтып тастап, — сумен шайылғандай өзі жоқ болады.
Кей-кезде ол менің амбарыма үш ретке дейін кіріп шығатын, бірақ одан сайын мені кітаптардан тұрғызу оған қиынға соғатын. Қаншама мені ол түрткілемесе де — мен ағаштың түбіріндей үнсіз, саңырау бола қалатынмын, тек ол өте қатты тиіскенде ғана мен бүкіл бақшаға шу көтеретінмін. Осыдан ол үрейдей қорқатын: көзімен мені атып, тез қашып кететін. Бірақ та тез ұмытып тағы да халімді білуге келетін. Татуласуға енді тура келді. Келіскеніміз — ол тыныш қасымда отырса ғана мен оған амбарға кіруге рұқсат бердім. Таңғалғаным — Мотря амбарға келгенде берген сөзіне берік болды: өзі жоқтай отыратын, қолына жұмысын алып, үндемей кетіп та қалатын. Мен де кейде қағаз-кітаптарымды оқып, ол бар екенін ұмытып та қалатынмын. Тек анда-санда маған көз тастайтынын аңғаратынмын — қарағаны терең, қадағалап қарайды, сынақтан өткізгендей.
— Айтшы сен маған, осы кітаптарда не жазылған? — деп сұрай бастады бір күні.
— Оны қайтесің? — деп айта саламын. – Бәрі-бір оңайлықпен түсінбейсің.
— Айтшы, не бар? – деп қоймайды.
Қоймаған соң мен әрең-әрең дегендей айта бастаймын.
Ол қозғалмай тындап отырады да көңілі түсіп басын шайқайды:
— Құдайым-ай! Мен өмірге соншама неге ақымақ болып келіппін ғой, — түк көрмейтін, ештеңе түсінбейтін соқыр адамша жүрмін, — мен кімге керекпін, осындай маһрұм… Білетінім тек қана: хи-хи-хи! мен ха-хаха! — деп өзін-өзі мазақтады.
Көп уақыт Мотря ойланып отыратын.
Бір рет қоймады: маған жаздыру ұйымдастыр, деп.
Ол мектеп бітірмеген, кітап оқығысы келмейді, сондықтан менің санама қонбады, не үшін оған жаздыру керек екенін.
Кітапты сенімсіз алып, бірдеме оқимын, күлкім келеді.
Оның жазғанын қарап, мен қатты күле бастадым жыңды адамша. Ол мен оқып бітіргенше қағазын жұлып алып қып-қызыл болып, ашуланып жүгіріп кетті.
Бұдан былай ол жағдайды еске алмады, тек көбірек ойлана бастады.
Кетуіме бір күн қалғанда мен соңғы рет асығып өз кітаптарымді қарап отырғам. Мотря әдеттегідей төсек үстінде кесте тоқып отыр. Бүгін ол таңертеннен бастап амбардан шыққан да ағаштан жоғары жоқ. Кестесін жылдам тоқыса да, түрінен көрініп тұр – миын қоршалаған өз ойларын ойлап отыр.
Күн де тамаша. Бақшада күзгі, соңғы гүлдер құлпырап тұр: әртүрлі астралар, лапылдаған настурция, гвоздикалар, қандай ыстық араб бұршағы. Ағашта жапырақтардың жасыл теңізінен кей жерде ақ самайындай сарғайған жапырақтар да көрінеді, сайдың жиегінде долана бұтағы лапылдап тұр, ағаштан жоғарырақ аппай күмістей жалт-жұлт етіп, күзгі өрмекшінің жібі, кең байтақ тап-таза аспан, тыныш, суық сиқырлармен бұрандалғандай.
Амбардың ішіне самал жел соқты, сылдырлаған.
Мені біртүрлі құаныш баурап алды, сондай қуаныштымын, жүрегім да дірілдеді. Бүкіл әлемнін қуанышы жиылып маған бұлақтар секілді аққандай. Мені әлде қайда құпия, жарқын, қызық өмір күтіп тұрды, осында да бәрі менімен мейірімді, жақсы көреді, менен әлде қандай үміт күтеді, міне мынау мазасыз — ол да үнін өшіргендей: маған жейде тігіп бітіруге жақын.
Оған қарай мен де күлімсіредім. Мотря маған қарады да, тағы да еңкейіп жұмысын жалғастырды.
Тағы маған көз тастады да қызарып кетті — ісі найзағайдай басқа бұрышқа ұшып кетті...
Бақшада секіріп жүрміз, бүлдіргеннің үстімен, жабайы шөп арасында, бір-бірімізді қалақаймен шағып, шөпті лақтырамыз.
Қақпа жақтан дыбыс естіледі — анасы Мотряны үйге шақырады.
Біз еріндерімізді тістеп, күлмеу үшін, үндемей жүгіріп жүрміз көленкелердей, тек беттеріміз сабан бұтақтары секілді лапылдап жанып тұр. Тек қана жабайы шөптер қимылдайды.
Қолынан ұстап алдым — қолы тырналған, қалақай шаққан жерлері ісінген, қып-қызыл, ып-ыстық.
Таңғалғаным, Мотря қарсылықты лезде тоқтатты да, басын төмен түсірді де күрсінді. Мен қандай да бір себептермен оның қолын жібере қойдым да, оған қарап тұрмын.
— Енді сен ертең кетіп қаласың ба? — ақырын ғана сұрады ол. Содан сон қоса айтты: — Міне, ойнап жүрміз, бірақ тағы бір кез келсең «сәлем» деп те айтпассың.
Менің де көңілім түсіп кетті, бірдеңеден өкінген сияқтымын.
«Сәлем» деп айтар ем, кездессек, бірақ ұмытуым да бірталай», — деп ойладым.
— Қайдан шығардың ондайды? Неге мен «сәлем» деп саған айтпаспын! — деп шынайы қарсылық білдірдім.
Қуанып кетті.
— Еңдеше, кешке қоршаудың қақпасы маңайына шық, — бірдеме айтамын, — ұялып, көз астымен қарап, — деді ол. — Шығасың ба?
— Не айтқың келеді? — деп тынышталып, сұрадым.
Тілін қақты да құлықшы көзін тарылтып,
— Жап-жақсы бірдеме!
Басын шайқады да көзін жұмғандай болды — сондай жақсы.
— Ендеше қазір айт, — деп мен оны көндіргім келді, — кешке жолдастарым келеді, мүмкін уақыт та болмас. — Айтшы!
Қарасам — қобалжып тұр.
— Ал? — мен оны ынталандыруға кірістім. — Сонымен?
— Ал, жарайды, — келісті. Жүзі сондай көңілсіз, шынайы, сенімді болып кетті.
Жақындап келді, қызарып, көздері жыпылықтайды, бірдеме айтуға батылын жиып тұр.
Бірақта шошынғандай:
— Ух!.. деді.
Лапылдаған бетін қолдарымен жауып, менен құстай ұшып кетті.
— Шайтан қыз емес пе? — Қылығын түсіне кетіп, мені де жел ұшырғандай, артынан жүгірдім.
Мотряны иығынан ұстап алдып өзіме бұрдым:
— Қанеки, айтшы маған «жақсы бірдеме»!
Ол жүзін менен алыстатады, маған қарағысы келмейді, естілгені ғана:
— Ой ой ой...
Мас адамша жерге құлайын деп тұр.
Бақсам — маған енді бір сөз де айтпас.
Үйдің қасында екі ананың кеңесі естіледі:
— Көршім ай, мен сізге өкпелімін, — қалжындап, Петриха менің шешеме ренжуін білдіреді. — Қызым амбарға сіздің ұлыңызға баруды көбейтті, үйде ұстай алмаймын. Ұрыстым қаншама, оған мән бермейді. Тім болмаса сіз оны амбардан қусаңыз еді.
— Жә, әңгімелерін айтып болсын да, енді келе де алмайды, — деп күрсінеді менің анашым.
Мотря өз қоршауының артында, таңқурай қопасының ішінен сығалап тұр. Беті лапылдап, жігерлі қара көздерімен атқылағандай.
Көздері сөзсіз менен жауап күтеді:
— Шығасың ба енді? Қара да тұр!
***
Осы жүзімен есімде мәңгілік қалды.
Есімде жоқ, қай себеппен мен сол кеште қақпа жаққа шықпадым. Жолға жүріп кеттім, оның «жақсысын» да ести алмай.
Содан кейін мен оны кездестірмедім — жолымыз әр жаққа бөлініп кетті. Бірақ ол кездейсоқ жағдайда есіме түсетін бірнеше рет, көп жылдар өтсе де, жап-жарық жұлдыздай жадымда сақталса да, менен алыстап ұшып кететін!
Мен оқуыма кеткен соң, көп ұзамай Мотря маған мектебіме хат жолдады.
Жазуы қисық болса да, жазуға жауапкершілікпен қарайды екен, және жазуыма күлме деп, өтініш бар хатында.
Менімен қуанышты хабармен бөлісті: ол да адам боламын деп — шешесін көндіріпті қалаға барып тігінші кәсібін оқимын деп. О, жаратқан, - қанша жаңа үміт жас арудың кеудесінде қозғала бастады! Менімен ақылдасады ағасындай, барлықты шынайы мойындап. Хатының соңында тек жазғаны: «Енді өкінбеймін, саған «жақсы бірдемені» айтпағанымды. Одан да күте тұрайын құдай маған жәрдем берер мақсатыма жету үшін, сонда ғана айтармын одан да жақсы».
...Байғұс қыз — қалай жақсы көреді, қалай сақтайды өзінің «жақсы бірдемесін»!
Өкіндім мен, баяғыда оны және оның жақсысынн, ұмытқанымды.
Кешке ұйықтауға барсам — көпке дейін көз алдыма келгені — ағаштар арасындағы қап-қараңғы аспан, оның үстіне біреу мықты қолымен күміс ұшқындарды сеуіп тастапты, олар қара барқытқа жабысып алып жарқ-жұрқ етіп жанып тұр. Ауылымызда кешкісін аспан осындай болатын. Жұрт кешкі астарын ішіп, ұйқыға батты. Үйлер ағаштар арасында тығылып тұр. Есік алды кішкентай-ақ, көшеміз тар, ағаштар биік, бұтақтары кең тараған. Жалғыз тұрғанға көңілсіздеу және қорқынышты да.
Ол қақпаның қасында тұр, қарақат көздерімен жұлдыздарға қарап қояды, күтуде.
Қараңғы түскеннен ғана әрең дегендей үйіне кірді.
Есік алдында күрсінді: кімге мен керекпін, ақылсыз қыз...
Тұңғыш рет кеудемде өкініш туды:
— Бара салсам нем кетер еді?..
***
Көп жыл өтті — қанаттарым қатайды: баяғыдай көкке ұшырмайды. Бұлттарға апарар көпірлерді белгісіз шайтан қиратып кеткендей. Әліппені де әлдеқайда лақтырғам: қаруым түкке жарамайды екен.
Өлеңдер де, ойларым да, сөзім де өзгерді…
Бір күні ауылдас жолдастармен жол жүрдік, Жаңа жыл алдында.
Торап стансасында біздің поезымыз көп тұратын болды, сондықтан біз вагоннан шықтық та кісілердің арасында жүрміз.
Мен танысымды кездестіріп, онымен әңгімелесіп тұрмын.
Женімнен біреу тартады — жалт қарасам: жолдастарымның біреуі демін ала алмай бірдемеге қуанып тұр.
— Тез жүр, сені Мотря шақырады!
— Қайсы Мотря?
— Сенің көршің емес пе! Есінде ме, саған барып жүрді ғой амбарға?
Көз алдымнан қара көздер жарқ етті, байырғы, таныс, мен лезде бәрін еске түсірдім.
Тездеттік.
— Сені міндетті түрде әкел деп тапсырды, — жолшыбай жолдасым айтып келе жатыр. — Ол Курск пойызымен жүреді. Өзгеріп кетіпті, әрең таныдым.
— Марк екеуіміз платформада серуендеп жүрсек, — арығарай айтып келе жатыр, — алдымыздан бойжеткен қыз шықты, қолында сөмкесі бар, вагонға асығып бара жатыр. Қарақат көз, қыпша бел, қара торы, сыған баласы сияқты, — «осы қызды бір жерде көрген сияқтымын!», — деп ойладым. Қарасам, Марко да оны танып, езуін тартып соған ұмтылды.
Жүрегім қатты соғып тұр — ох, кешігіп қалмасақ-қой!
Бір жерде жұмыс істей ме әлде үйіне бара жатыр ма? деп сұраймын.
— Анығын сұрауға уақыт болған жоқ, — әйтеуір бір жерде қызмет істейді.
Паровоз ысқырады.
— Асығайық!
Вагондар арасымен бір түкпірлерде айналып жүрміз.
Бізді көріп арамызға Марко жетті. Көздері қуанышқа толы, жүзінде — өкініш сезіледі.
— Қап, кешіктіңіз, — ол сізді қатты көргісі келді — станция жаққа көз тастай берді. Саған «жақсы бірдеме» айтам деп уәде берді, сонымен кетіп қалды. Мен былай да былай да сұрап едім, не айтқысы келеді, мен оған жеткізейін деп те айтқам, — айтқысы келмеді. Айтады, — мүмкін тағы да көрісуге сәт туар, сонда өзім айтамын деп.
Жүрегімді біреу қысқандай, пойыз артынан жүгіргім келді.
Жолдастарым ол туралы тағы да жаңалықтар айтып жүрегімді бірнеше инелермен шаншығандай болды.
Мінезі бірқалпы, өзгермеген, бірақ көздерінде жаңа жарық пайда болды, көп оқығаннан ба, өмірде көп көргеннен бе.
Жолдастарым тағы да вагонның ішінде әңгімелесті де ұмытты, өз шаруаларына кірісіп кетті, мен болсам әлі көп уақыт кеудем сыздағанын тоқтата алмай жүрдім.
Көңілімді бір ғана оймен көтеремін: үйге хат жазайын, біліп алайын қайда тұрады, хат жазысып тұрамыз, қаласам — өзім де сол жаққа барамын — мені кім ұстай алады! Барамын, көремін де «жақсы бірдемені» естимін.
Бірдеме қайғылы сыбырлағандай:
— Жазбайсың да, бармайсың да: үш күн өткесін — осының бәрі суалып кетеді, барлық түпсіз тұңғиыққа батады, және тағы да тек сонда ғана қайда болады, қай кезде өзі қалайды, қашан толқын екі шағын қайықты кең теңіз ортасында кездестіреді.
Кездестіре ме — оны білу мүмкін емес…
Қабырғалар, қабырғалар, торлар, кісендер, қарулар, құлыптар…
Алтын үміттерім, балалық қиялдарым — бәрі де қираған, жел мамықты ұшырғандай. Биік қоршаудың сыртына, қараңғы әйнектердің арасына лақтырылды.
Мәссаған, бүкіл ширақ кең әлемім осы — қабырғадан қабырғаға дейін.
Өмірде күн де, қуаныш та, күлкі де жоқ сияқты.
Жүрек те құра бастайды, үміттер де сөнеді, тілектер өледі…
Хат — қысқаша ғана, кәртішке.
Үстінде — алыстағы жат түрменің мөрі басылған. Танғалдым — кім екен о жақта танысым?
Қол таңбасына қарасам — ештене айтпайды: мүмкін, таныс біреу, ол емес те шығар, есіме түспеді. Қолы — бөтен. «Қымбатты жолдас, маған үйден хабар келді сіз де торда екеніңіз туралы. Қолыңызды қатты-қатты қысамын. Маған жазбай тұра тұрыңыз — мен пересылкадамын, баратын орным белгісіз. Үш жылға соттады, Нарымға!..» Оқып отырсам — хаттан біртүрлі жаңа жігер бұрқырап тұр, туған даламның самалындай.
— Бұл кім екен?
«Тау тауменен қауышпайды, — мүмкін кездесерміз сәт туса». Арығарай ұсақ әріптермен қоса жазылған. «Сонда ғана, мүмкін, «жақсы бірдемені» айтармын сізге».
Тор сыртында күн атқандай. Қуанышымды тыяр емеспін. Жолдастарым қасыма келіп, олар да бірдеме сезгендей, езулерін тартып тұр, маған қарап қояды:
— Не, бостандыққа ма? Кепілге шығаратын болды ма?..
— Одан да жақсы!..
Кісендер сылдырлайды, қарғау сөздер естіледі, қамау туралы өлеңдер де гүжілдейді, құлпылар тарсылдайды, — ештеңені көрмеймін де естімеймін. Дуа түскен адамдай жүремін, күлімсіреп. Сеземін — кеудемде жаңаша ағындар тіріліп, үміттер бас көтереді.
Бір кезде, біреу ыстық болатпен ұйықтап қалған жүрегіме тие қалғандай — оттай үміттер лапылдады, азаттықты аңсаған арманым — пышақтай өткір пайда болды.
Өмір сүру!..
Тағы да — ескі амбар, ағаштар арасынан күлімсірейді, дөкей малахайдың астынан қарап тұрған балақайдай.
Сәл-сәл денсаулығым дүзеліп келеді, таяққа сүйеніп бақ-бақшада жүремін, амбарда ескі төсекте демаламын. Кеше ғана осында қолыма әліппемді алып жататынмын…
Амбардың сыртында жабайы шөп қимылдаса — жүрегім ақырын селк етеді.
Ақырын ғана, ал мен күрсінемін:
Мотря жоқ, болмайды да, солай айтып жүргендер бар.
Оның орнына күнара қарт Петриха қалымды біліп келеді, баяғы қызындай.
Келеді, жаңа терілген жидекті тәрелкеге салып, қасыма қояды, өзі төсектің жағасына отырады.
— Түнде тағы да түс көрдім, — дей бастайды, — содан бері өз-өзіме келмей жүрмін, басым айналып. Үйіме кіріп қалсам — менің көгершінім, жарқын күнім отыр. Мен аяғыма шейін дірілдедім, бірақ есіме түсе қалды — ол жер бетінде жоқ екені, ептеп сұрадым: «Қалайсың, қызым?.. «Жақсы, — дейді, — өте жақсы, бірақ әлі үйрене алмай жүрмін…»
Петриха көз жасын қарт көздерін орамалдың шетімен сүртеді.
Оны не деп уатасың?
Оған айта бастаймын, қызын бақпаған, түнде тұрып әлдилемеген, бөтен адамдар оны ұстап алып, ұрғанын, қинағанын, жат жерге айдағандарын. Және оны соттағанда да ана жүрегінен рұқсат ешкім сұраған жоқ. Ана жүрегінің бір бөлігі алыста жатыр, — өзендер, қалалар, жат елдер артында, жат топырақпен көмілген.
Күннің көзі де аз сол жақта, тек оппа қар ағарған, күні-түні қарағай ормандар шулап тұрады. Сол жақта ешқашан қар да ерімейді, жел ғана әрқашан соғып тұрады.
Қараңғы түні ананың толғауына сол жаққа бару алыс та, көңілсіз де.
Петриха тыңдап отыр, көзін алмай, — көзінің түбінде көлдей жас толы.
Баяу қол орамалын алып, көзіне тақайды:
— Ох, жат жер қыша себілген, жабайы шөп отырғызылған...
Жылайды.
Менің жанымда сағыныш оянды соншама құрғақ, өткір...
... Тау таумен қауышпайды… Ия, кездеспейді таумен тау. Алайда уақыт келеді, бір таудан екіншіге құрғақ шөпті, дала арқылы, орман арқылы, құтырған желмен алып келер, бірақ сол жат жерден бір да хабар болмас, күн нұрын түсіргенше!
Бақыт — дейді ау... Адам баласы жер шарды айналып жүгіре береді, сүрінеді, жылайды, қуанады, — өмірде бақыт іздейді: өмір сүрсем, тек қана бақытты өмір сүрейін деп.
Оған айтады: бақыт — қиял, елес, ол жоқ өмірде.
Жылайды, өкіріп жылайды! — ештеңе көмектеспейді.
Қайғырады, көңілсізденеді, кейін бақыт туралы ұмытып, өзіне әлдеқандай тағдырды жасайды. Әр адам өз жүрегіне тән, тағдыр қалайды: мынаған мынандай, анаған анандай... Кей біреулер тек қанбақ шалға қызғанышпен қарайды. Жер аралайды, өмір көреді — оған жақсы екен: күн нұрын шашады, самал жел баурайды. Шаршады ма — ағаштың бұтағына ілесіп, жолда демалып та алады; жұлдыз жарқырайды, флейта ойнайды — тындап алады, күлімсірейді, ағаштың қасында қайғырады жапырақтары түсіп жатқанына, қоштасып арығарай домаланып кетеді. Түн түссе, ауа райы бұзылса ашық дала ортасында, сонда ғана сақ бол, қаңбақ шал, саған пана жоқ. Соңғы тамшыға дейін сенің үстіңе бұлттар жаңбырлатады, ұзақ түн бойы құтырған жел соғады, күн атқанша. Күн жылытты ма — тағы да қуанып, кең әлемге қарай қуана кетесің.
Оған жақсы, әрине, ешкім сезбейтіні, қалай оны қараңғы түнде ызғар жаңбыр соққаны, күркіреу саңырау қылғаны, найзағай шаққаны, ешкім көрген жоқ оның қатты жел астында, қара кесек жерге, егістік үстінде жабысып, дірілдегенін.
Осылай соның артынан домалап жүрер ем, қар басып қалғанша.
Алайда, күзі түні бірдеме ұшып келеді, оятады, ренжітеді, мазаңды алады.
Бақыт та, қуаныштар да, көңіл де осы өмірде бар, дейді…
Елес, түнгі елес...
— Жоқ, бар! бар! — деп жүрегім кеудемде айқай салады, дірілдейді... -Таулардан тыс, теңіздерден тыс — бар ғой! Тап! Сұра! Күрес!
Ұйқым келмейді, жүрмін өзімді түрлі ойлармен қинап, естеліктермен көңілдендіріп.
Терезеге бұтақтар еңкейеді — толғатып, тыпырлап, өз бақытсыздығына шағымданып. Аспанда бұлттар, теңіз толқындарындай, — суды лақтырып, шашып, толқиды; олардың арасында ай жанып тұр, ұшқындарды шашып, алтын таудың шыңына ұқсап.
Жел ұшып, жел соғады ау, — байғұс ағашты жыртып, сындырып, жапырақтарын белгісіз жерге ұшырады.
Шаршайды, бір сағатқа тынышталады, тағы да шулайды, қатты — қатты гүжілдейді, бұтақтарымен әйнекке сыңғырлайды, маған тыныш қабырғалар ішіне жаңадан естеліктерді, жаңа қайғыны лақтырғандай.
Байлығыңды ал өзіңе, өзіңді уат та ұзақ, күзгі түнді қысқарта бер.
Переклад з української Гюльнар Муканова, Казахстан
Стаття Степана Васильченка в оригіналі:
Постіль біла, стіна німа —
І сон не береться:
Чорні очі, біле личко
На думці снується.
Народна пісня
Пробудившись, я тихо підвівся й сів на ліжку, як і не спав.
Надворі осіння ніч — вітряна й видна. Низько у небі стримить, як золотий серп, пізній місяць — блискучий-бли-скучий, мов не-давно викуваний. Через його спотикаються хмаринки, прудкі й ворухливі, як рибки. Біжать вони кудись отарами й табунами, ро-згойдуючи по землі хвостатими тінями. А внизу видно дерево — чутке, заплакане, шумке: загуде десь вітер — воно тремтить уже й плаче, як живе. Ущухне вітер — і воно примовкне, дрімає, а поміж ним ходить тоді щось невидимкою і немов руками обриває сухий лист.
Щось мені примарилось.
Наснилось мені — прийшла подруга мого найпершого гуляння, промовила до мене слово — і всі мої оджурені, давно розвіяні, за-буті радощі так затремтіли в мені, що я кинувся. Сиджу тихо, сам осміхаюся, а очі бродять по темряві. І чую — просипається в їх га-рячий смуток.
Годі, мабуть, спати.
Завітала до хати пізно гостина, серед ночі свято нарядила, то вже сну не буде на мене. Розкладу, розвішаю свої згадки, як мо-лода дівизну, розстелятиму, до місяця розглядатиму, аж поки не згасне у небі остання зірка.
Бачу я себе о тій порі, коли ходив із старою та завоженою гра-матикою в руках і з радісними, золотими надіями в грудях.
Під кленами — маленька рублена комора на городі.
Визирає із-під великої стріхи, як дитина з-під батькової шапки.
В коморі — столик, ліжко, оберемок шкільних книжок.
Я лежу з книжкою на ліжку, хоч більше думаю, ніж читаю. До екзамена оставалося мало, і всю оту купу книжок я знав уже роз-казати од палітурки до палітурки, проте далеко заходити од їх було якось боязко, немов мали вони втекти од мене. Та й марило-ся якось охотніше, коли лежали вони перед очима: не з чого ж іншого, як тільки з їх будував я мости, якими лагодився піти од батькової мужицької хати в ту країну, де, як кажуть, усі кози хо-дять у золоті. Розгортаєш то одну, то другу книжку, звіряєш, як скупий, свої скарби, чи все на своєму місці, чи не забув часом чо-го-небудь. Тоді — книжку на груди, очі заплющив і шугнув, як кри-лами, в такі хмари, що й голова піде обертом. У коморі темнень-ко, в саду тихо — іскрою літаєш над грішною землею, і немає стін, і немає впину по всіх шляхах на широкому світі. І несподівано спа-де на думку: «А який найбільший город в Аргентіні?» Спиняєшся, боязко лупаєш очима: чи не отакий... ой, здається, ні! — і летиш сторчака із хмар, нашвидку розкидаєш книги, шарпаєш листка-ми, аж серце б’ється.
Знайшов — так. Зітхається легенько — слава богу.
Спочинеш трохи, покладеш до серця свій затяганий, чорнилом залитий чарівний талісман — і ще сміливіше, ще вище здіймаєшся вгору.
В таку годину шелестів іноді бур’ян за коморою, і незабаром летіла до мене в двері надкушена кислиця, шматок соняшника або з кавуна лушпина.
Мерщій беру книжку в руки й насуплюю брови.
Склавши руки на грудях, перед дверима стоїть сусіда, мій дав-ній товариш — Мотря.
Зорить очима, мовчить.
Лице суворе, очі в якійсь задумі, а сама вертлява, як дзига. І чо-рняве-чорняве, як жук, тільки що не загуде.
Знаю, що так не минеться — буде гарикати під дверима, буде витівати, поки не зволоче мене з ліжка. Проте не ворушусь, до останнього терплю.
— Може, тобі принести сюди перину?.. Чуєш, пане?
Як до стіни.
Стоїть, розглядає.
Далі зирк туди, зирк сюди, швиденько, як метіль, влітає в ко-мору. Лице без осмішки, очі бігають, як у злодійчука. Моргне чуть помітно.
— Давай цілуватись! — кине швиденько, нерозбірливо.
Чую, що вся моя вченість злазить з лиця, як стара шкаралуща. Мовчу, перегортаю сторінки в книзі, підвівши брови, знову схи-ляю над нею голову, хоч не бачу там уже ні одного слова.
Торкає легенько в плече.
— Чуєш, кучерявий, давай! — кивнула бровою, немов отряха-школяр, підмовляючи в чужий сад за грушами.
Аби не засміятись я починаю плаксиво зіпати, щоб було чути аж на городі:
— Ну й що це мені за кара господня!..
Мов вітром винесе Мотрю з комори.
На дверях миттю повернеться, мовчки скривить лице — і зразу виходило, що й сліпий я, отак кривобокий, опудало злюще, мокра тютя,— мельне — і як водою вмило.
Іноді разів зо три на день зазирала вона отак до мене в комору, проте дедалі їй ставало все тяжче одірвати мене од книжок. Скі-льки не зачіпала вона — я був німий і глухий, а коли прилипала вже дуже гаряче, я починав гомоніти на весь сад. Цього вона най-більше боялась: кидала докірливий погляд і мерщій тікала. Про-те забувала швидко й не барилася одвідати знову. Довелось піти на мир. Погодилися на тому, що я пускатиму її в комору, аби сиді-ла тихо. Зайшовши в комору, вона на диво щиро додержувала свого слова: сидить, бувало, із якою-небудь роботою в руках, не-мов і нема її тут; так, бувало, й піде, слова не сказавши. Я теж ча-сом зовсім забував про неї над своїми паперами та книжками. Іноді тільки ловив несподівано на собі її очі — глибокі, пильні, до-питливі.
— Ну, хоч скажи ж мені — що вони пишуть в отих книжках? — стала якось розпитувати мене.
— Та й нащо воно тобі? — одмагався я.— Все одно зразу не врозумі-єш.
— Ну, а одначе ж? — допитувалась вона уперто.
Щоб одв’язалась, я починав ліниво, без охоти розказувати.
Слухає, бувало, слухає, оком не зведе, далі осмутніє, хитає го-ловою.
— Господи, і яка ж я дурна на світі вродилася — нічого не бачу, ні-чого не розумію, ходжу, як сліпа — і кому мене треба, отаку дуре-пу... Тільки й знаю: ги-ги-ги! та га-га-га! — перекривила вона себе.
І задумається надовго.
А то раз напосілася: зроби та й зроби диктовку.
Школи вона не скінчила, читать книжки не мала охоти, і я не розумів, для чого здалася їй та диктовка.
Беру з недовір’ям книжку, щось диктую, осміхаючись.
Понаписувала вона такого, що я, розглядаючи, зареготав, як шалений. Вона вихопила свій папір, не давши мені дочитати, по-червоніла й утекла сердита.
За день до мого од’їзду я востаннє похапцем передивлявся свої книжки. Мотря, як бувало й раніш, сиділа на ліжку й пильнувала коло вишивання. Сьогодні вона з самого ранку не виходила з ко-мори. Робота в неї кипіла в руках, а в голові — видно було з лиця — снувалися, не переставали якісь свої думки.
День був гарний, погожий. У городі і в саду ясіли свіжі, живучі осінні квіти: різнобарвні гайстри, палка красоля, гвоздики, гаря-чий, як кров, королевий цвіт. Між зеленим морем листу на дереві подекуди визирали, як сивина в голові, пожовклі листочки; на рові од поля палав уже кущ глоду: вище над деревом снувало бі-ле, як срібло, блискуче бабине літо, а вгорі прослалося небо — чи-сте, спокійне, холодним чаром повите.
Дмухнув у комору вітрець, свіжий, аж бринить.
І чогось мені стало радісно, так радісно, що аж серце затремті-ло. Здавалося, що радощі збігалися до мене струмочками з усього світу. Десь дожидало мене таємне, блискуче, принадне, як чари, життя, а тут усі привітні до мене, люблять, надії якісь поклада-ють; навіть ось ця непосида — і та примовкла, сорочку мені доши-ває.
Я, глянувши на неї, осміхнувся.
Мотря подивилась на мене і знову схилилась над роботою.
* * *
Глянула вдруге, почервоніла — і шитво, як блискавка, полетіло кудись у куток...
Гасаємо по грядках, по малині, між бур’янами, жалимо одно од-ного кропивою, кидаємось реп’яхами.
Чути коло воріт — мати гукає Мотрю до хати.
Ми кусаємо губи, щоб голосно не сміятись, бігаємо мовчки, як тіні, а лиця горять, як віхті соломи. Шелестять тільки бур’яни.
Впіймав за руку — подряпану, з пухирями од кропиви, червону й гарячу.
І, на моє диво, Мотря одразу перестала пручатись, схилила го-лову й зітхнула. Я чогось випустив її руку, приглядаюсь до неї.
— Так оце ти вже завтра й поїдеш? — тихо спитала вона. Потім додала з докором: — Тепер, бач, пустуємо, а колись приїдеш, то й «здоров» не скажеш.
Мені стало смутно й чогось шкода.
«Здоров», може, й скажу, як побачу, а забути — не минеться",— спливла думка.
— І таке витієш! Чого б то я тобі «здоров» не казав! — щиро супе-речу їй.
Повеселіла.
— Ну, то вийди увечері до перелазу — скажу щось,— соромлячись і хитро спідлоба визираючи, промовила вона.— Вийдеш?
— Що ж ти скажеш? — притихши, допитуюсь.
Клокнула язиком і лукаво прищулила око:
— Щось га-рне, гарне!
Повела головою й очі приплющила — таке гарне.
— То краще тепер скажи,— починаю умовляти її,— увечері надій-дуть товариші, то, може, й часинки такої не влучу. Скажи!
Бачу — мнеться.
— Ну? — заохочую її.
— Ну, добре,— згодилась. Лице зразу осмутніло, зробилось таке щире, довірливе.
Підступила ближче, червоніє, очима кліпає, набирається духу сказати щось.
І зразу, мов сполохавшись:
— Ух!..
Спалахнула, закрилась руками і пурхнула од мене, як птах.
«Чи не чортеня?» — відразу, мов вітром, понесло мене за нею.
Впіймав за плечі, повертаю:
— Ану ж скажи мені те «гарне»!
Вона одхиляє лице од мене, як од огню, дивитись не хоче, тіль-ки й мови:
— Ой-ой-ой...
Хилиться додолу, як п’яна.
Бачу — не скаже вона тепер мені ні одного слова.
А на задвірку стали на розмову матері.
— Оце, сусідо, маю на вас серце,— скаржиться жартом Петриха моїй матері,— унадилась моя дівка в комору до вашого парубка, що кат її і в хаті вдержить. Уже бралась страмити її, то й ухом не веде. Хоч би ви зайняли коли її од комори.
— Хай наговориться, бо вже скоро не буде ходити,— зітхає моя мати.
Мотря стоїть уже в себе за лісою, визирає з-під малини. Лице палає, сміливе, отряхувате, а чорні оченята як не випалять.
Дивляться на мене, допитуються без слів:
«Так вийдеш? Гляди ж!..»
Такою й одбилась вона в моєму пам’ятку назавжди.
Не згадаю тепер, через що саме, тільки того вечора до перелазу я не виходив. Так і поїхав, не почувши од неї того «гарного».
Не довелося мені бачитись із нею в житті — шляхи наші пішли різно, проте вона несподівано виринала в пам’ятку через довгі роки і виринала не раз, випливала дедалі зіркою все яснішою й яснішою і линула од мене все далі й далі!..
Незабаром після того, як поїхав я вчитись, Мотря надіслала мені в школу листа.
Пише свої каракульки так щиро, старанно і просить-просить, щоб не сміявся я з їх:
Поділяється зо мною радісною звісткою: вона теж думає вийти в люди — вблагала матір пустить в город до дядька.
Читайте також:
- Степан Васильченко — Кармелюк
- Степан Васильченко — Над Россю
- Степан Васильченко — На перші гулі
- Ще 69 творів →
